Mniszek lekarski ( L.) należy do rodziny botanicznej astrowatych (). Jest roślina wieloletnią, występującą w strefie klimatu umiarkowanego w Europie, ale można go też spotkać w Ameryce Północnej, Azji i niektórych krajach Ameryki Południowej. W Polsce jest bardzo rozpowszechniony, rośnie na łąkach, przydrożach, pastwiskach, nieużytkach, miedzach, trawnikach. Zaliczany jest do roślin miododajnych.

Warto wiedzieć, że roślina ta kumuluje metale ciężkie, takie jak: cynk, żelazo, mangan, nikiel, miedź, kadm, stąd należy zbierać liście, kwiaty i korzenie z miejsc oddalonych od miast i terenów przemysłowych. Mangan głównie gromadzi się w łodygach i korzeniach, żelazo w korzeniach i liściach, cynk w kwiatach, a miedź w kwiatach i korzeniach. 

Mniszka znają raczej wszyscy, żółte kwiaty są bardzo charakterystyczne, pojawiają się wczesną wiosną, a okres kwitnienia trwa do lata. Po przekwitnięciu pojawiają się uwielbiane przez dzieci „dmuchawce”. Biały sok wypływający z łodyg kwiatowych potrafi pozostawić trudne do sprania plamy, ale też zwalczać kurzajki. Wszyscy właściciele ogródków i działek z kolei walczą z uporczywym dla nich chwastem – czyli potocznie zwanym „mleczem”. Nie jest to jednak właściwa nazwa dla mniszka lekarskiego, bowiem istnieje roślina o nazwie mlecz polny (Sonchus arvensis). Ów mlecz bywa niestety mylony z mniszkiem lekarskim. Nie ma on jednak właściwości leczniczych, a wręcz przeciwnie, może w większych ilościach przyczyniać się do zatruć. 

Jak rozróżnić najprościej mniszka od mlecza?

Liście – u mniszka wyrastają z jednej rozetki tuż przy ziemi, u mlecza liście rozłożone są wzdłuż łodygi

Kwiaty – u mniszka każda łodyga kwiatowa kończy się jednym kwiatem, w przypadku mlecza pędy kwiatowe mają rozgałęzienia, na jednej łodydze może być kilka kwiatów. Same kwiaty mniszka i mlecza są podobne, stąd dochodzi do pomyłek. 

Owoce – u mniszka są to „dmuchawce”, u mlecza mają postać zbitych, twardszych kulek.

Kiedy i jak zbierać oraz suszyć? 

Surowcem zielarskim są liście, kwiaty, ziele i korzenie.

Wiosną, już od końca kwietnia, zbieramy młode liście i spożywamy na surowo lub suszymy. W tym czasie możemy też zbierać całe ziele (czyli liście wraz z kwiatami) i także wysuszyć. Jeśli chcemy zrobić smaczny syrop dobrym rozwiązanie jest zbieranie samych kwiatów. Najlepiej kwiaty zbierać z rana po obeschnięciu rosy, gdy kwiaty są już całkowicie otwarte. Zbieramy same główki bez łodyg na początku okresu kwitnienia, tak by podczas suszenia uniknąć pojawienia się nasion. Suszymy rozłożone w suchym i przewiewnym miejscu, ważne, żeby nie były wystawione na bezpośrednie działanie promieni słonecznych. Natychmiast po wysuszeniu przekładamy do pojemnika i przechowujemy zabezpieczając przed wilgocią, np. w słoju.

Liście najlepiej też zbierać wczesną wiosną, gdy kwiaty jeszcze nie rozkwitły. Do suszenia najlepiej ścinać całe rozety liściowe, jednak do świeżego spożycia lepiej zbierać najmłodsze, kilkucentymetrowe liście, gdyż mają one mniej gorzki smak. Jesienią zbieramy korzenie. Po wykopaniu oczyszczamy je, myjemy i kroimy w paski, a dopiero później suszymy. Można suszyć w ciepłym, ale przewiewnym miejscu, bez wystawienia na słońce lub z wykorzystaniem piekarnika, nastawionego do temp. 30 max 40 °C.

Po wysuszeniu możemy stosować korzenie samodzielnie lub zmieszać z wysuszonym wcześniej zielem.  

Związki czynne i ich działanie lecznicze

Korzeń z mniszka jest bogaty w inulinę, zawiera jej ok. 35%. Inulina jest prebiotykiem, czyli stanowi pożywkę dla korzystnych dla naszego zdrowia bakterii bytujących w jelicie. Szczególnie „lubią” ją bakterie z rodzaju Bifidobacterium, jedne z najważniejszych tzw. dobrych bakterii w naszym organizmie.

Inulina przyczynia się także do obniżenia poziomu cholesterolu i lipidów we krwi, gdyż wiąże kwasy tłuszczowe w jelicie, reguluje glikemię poposiłkową, co jest korzystne szczególnie dla osób chorujących na cukrzycę.

Korzeń mniszka zawiera także inne związki czynne: laktony seskwiterpenowe, triterpeny, fenolokwasy, fitosterole, witaminy A, B1, C, D, E, oraz makro- i mikroelementy, w tym potas.

Liście mniszka są źródłem flawonoidów i karotenoidów (związków odpowiedzialnych za zmiatanie szkodliwych wolnych rodników) oraz licznych soli mineralnych: żelaza, wapnia, fosforu, magnezu, krzemu oraz witaminy B2.

W kwiatach występują podobne związki czynne jak w liściach, dodatkowo kwiaty zawierają fitoestrogeny oraz sterole roślinne (tzw. fitosterole), które m.in. obniżają stężenie frakcji LDL cholesterolu we krwi.

Związki czynne (głównie laktony seskwiterpenowe) zawarte w korzeniu mniszka powodują zwiększenie wydzielenia żółci i poprawienie jej przepływu. Dzieje się tak, gdyż gorzki lakton pobudza wydzielanie śliny i zwiększa wydzielanie soków trawiennych (pepsyny, kwasu solnego w żołądku oraz żółci), pobudzając przez to apetyt i wspomagając trawienie.

Fenolokwasy i flawonoidy odpowiadają za działanie przeciwutleniające, przeciwzapalne, moczopędne i przeciwkancerogenne (profilaktyka nowotworów). Są one zdolne do usuwania wolnych rodników tlenowych, które są przyczyną wielu niekorzystnych procesów.  

Zastosowanie lecznicze

W zależności od tego czy będziemy stosować liście, ziele czy korzeń uzyskamy produkty o różnych wskazaniach:  moczopędne lub też wspomagające trawienie. 

Zgodnie z monografiami Europejskiej Agencji Leków:

- korzeń z zielem lub sam korzeń można stosować: 

• w celu łagodzenia objawów związanych z zaburzeniami trawienia (takimi jak: uczucie pełności w jamie brzusznej, wzdęcia i spowolnione trawienie)

• przy utracie apetytu,

• w celu zwiększania ilości moczu, by uzyskać efekt płukania dróg moczowych, wspomagająco w dolegliwościach układu moczowego o niewielkim nasileniu.

- liście używamy leczniczo w celu:

•  zwiększenia wydzielania moczu.

Jeśli objawy nie ustępują przez 2 tygodnie stosowania należy zwrócić się do lekarza, żeby zweryfikował, czy przypadkiem nie należy wdrożyć innego leczenia.

Osoby z niedrożnością dróg żółciowych, zapaleniem dróg żółciowych, chorobami wątroby, kamicą żółciową, czynną chorobą wrzodową i innymi chorobami dróg żółciowych powinny zachować ostrożność przy stosowaniu mniszka z racji na to, że działa on żółciopędnie. 

Inne zastosowania tradycyjne:

Mniszek bywa stosowany także w innych wskazaniach niż podaje Europejska Agencja Leków, np.

- sokiem z mniszka smaruje się kurzajki, w celu ich zlikwidowania
- korzeń z mniszka występuje też często w mieszankach ziołowych dla osób z cukrzycą, z racji na obecność w nim inuliny
- syrop z kwiatów w nieżytach gardła i suchym kaszlu
- liście, kwiaty i korzenie są także wykorzystywane w suplementach diety przeznaczonych dla osób odchudzających się
- z racji na działanie moczopędne i wypłukiwanie przez to zbędnych produktów przemiany materii mniszek znalazł zastosowanie jako tzw. „środek oczyszczający krew” i jest stosowany w przypadku trądziku czy cellulitu, a także w reumatyzmie czy dnie moczanowej 

Syrop z mniszka

Z kwiatów mniszka możemy przygotować smaczny i zdrowy (nie licząc cukru) syrop.
W tym celu należy zalać kwiaty w garnku wodą, na tyle, by je nieco przykryła, a następnie zagotować przez ok. 15-20 minut. Wystudzić. Usunąć kwiaty przecedzając roztwór i dodać cukier. W litrze powstałego odwaru powinniśmy rozpuścić 640 g cukru i zagotować. Trzymać na małym ogniu przez kilkanaście minut. Pod koniec dodać sok z 1 cytryny. 

Przygotowanie preparatów leczniczych

Korzeń z zielem: 3-4 g jako odwar (czyli zalać wodą i gotować ok. 15-20 minut) lub 4-10 g jako napar (czyli zalać wrzątkiem i zostawić na 10-15 minut pod przykryciem) do 3 razy dziennie.
Korzeń: odwar - gotować 3 - 5 g w 150 ml wody i pić 2 - 3 razy dziennie
Liście: napar - 4-10 g zalać wrzątkiem i pić 3 razy dziennie